داستان‌ها با مغز شما چه می‌کنند: چگونه روایتگری، احساسات، حافظه و معنا را شکل می‌دهد

 هزاران سال قبل نیاکان ما دور آتش جمع می‌شدند و از ماجراهای روزمره‌ی خود، از خطراتی که با آنها مواجه می‌شدند، از آدم‌های دیگری که می‌دیدند و آنچه دیدند و شنیدند برای هم داستان‌ها می‌گفتند و  در لابلای آن «خالی می‌بستند» و گاهی «لاف می‌زدند». گذران وقت برای بچه‌های انسان چه در آن زمان دور و چه در زمانه ای حتی نزدیکتر شنیدن قصه‌های مادربزرگ بود. انسان عصر کشاورزی زمستان‌های بیکار خود را زیر کرسی می‌نشست آجیل می‌خورد و قصه می‌گفت و قصه می‌شنید. مهرگان، تیرگان، جشن سده و شب یلدای ایرانیان اوج این دورهمی صمیمی بود. حتی بعدها که قصه‌ی شب را در رادیو گوش می‌دادیم و تا زمانی که «جعبه‌ی جادویی» آمد باز هم داستان‌ها را در قالب فیلم و سریال تماشا کردیم.

«جاناتان گاتشل» نویسنده‌ی کتاب «حیوان قصه‌گو: چگونه داستان‌ها ما را انسان می‌سازند» درباره‌ی انگیزه‌اش از نگارش کتاب، قصه‌ای «پرآب‌چشم» دارد:

در یک روز دل‌انگیز پائیزی در جاده‌ای زیبا رانندگی می‌کردم. با موج رادیوی «اف‌ام» ماشین ور رفتم تا یک ایستگاه رادیویی را گرفتم و شروع به گوش دادن به ترانه‌ای کردم. خواننده از یک مرد جوان سخن می‌گفت که عاشق دختری شده و پدر دختر قبل از مراسم ازدواج جوان را در اتاق نشیمن منتظر نگه می‌دارد. جوان به عکس‌های روی دیوار نگاه می‌کند که از دخترکی کم سن و سال به نقش سیندرلا، دوچرخه سواری‌اش و دویدنش در چمن ها و رقصیدن با پدرش است. ناگهان مرد جوان درک می‌کند که دارد چیز ارزشمندی را از پدر دختر می‌گیرد: در در حال دزدیدن سیندرلاست.

نویسنده ادامه می‌دهد:

حتی قبل از اینکه ترانه به پایان برسد به هق هق افتادم و آنقدر شدید گریه کردم که مجبور شدم ماشینم را کنار جاده پارک کنم و روی زمین بنشینم. ترانه‌ی «دزدیدن سیندرلا» مفهوم جهانی «دردِ شیرینِ پدرِ دختر» بودن را با علم به اینکه تو دیگر مهم‌ترین مرد زندگی این دختر نیستی به تصویر می‌کشد. چطور شد که یک داستان در قالب ترانه توانست منِ شاد و خرم را که اصلا آدم گریه‌نکنی‌ام، اینگونه به گریه بیاندازد.   

به این ترتیب داستان‌سرایی یکی از قدیمی‌ترین و فراگیرترین ابزارهای ارتباطی بشر شد که در همه‌ی فرهنگ‌ها و دوران‌ها نقش محوری داشته است. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که مغز انسان به‌گونه‌ای تکامل یافته‌است که اطلاعات را در قالب روایت بهتر پردازش و به خاطر می‌سپارد .(Martinez-Conde et al., 2019)این ویژگی باعث شده تا داستان‌ها نه‌تنها در هنر و ادبیات، بلکه در آموزش، بازاریابی، و حتی علوم اعصاب جایگاه ویژه‌ای پیدا کنند. یکی از نمودهای بارز این انتقال دانش در کتاب آسمانی ما قرآن نمود پیدا کرده که به «قصص قرآن» هم مشهور است. قرآن پر از قصه‌هایی است که برخی از آنها دست‌مایه‌ی «استاد مهدی آذریزدی» برای نگارش کتاب «قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب» شد.

در روایت‌های داستانی، استفاده از عناصر متمایز — مانند تصاویر غیرمنتظره، تضادهای احساسی، یا جملات شاعرانه — می‌تواند به شکل چشم‌گیری یادسپاری را تقویت کند. این پدیده با عنوان اثر «فُن‌رِستورف» شناخته می‌شود؛ یعنی عناصری که از نظر معنا یا ظاهر با سایر عناصر هم‌جوار تفاوت دارند، احتمال بیشتری برای ثبت در حافظه دارند. پژوهش‌های اخیر نشان داده‌اند که این تمایز نه‌تنها در حافظه‌ی آزاد (free recall) بلکه در فرآیندهای شناختی مرتبط با بازیابی و توجه نیز نقش دارد (Kamp et al., 2025;  MacLeod, 2020).  در نتیجه، بهره‌گیری هدفمند از تمایز در طراحی روایت می‌تواند به تثبیت پیام، افزایش درگیری ذهنی مخاطب، و ماندگاری تجربه منجر شود. برای مثال زمانی که در حال نمایش پاورپوینت هستید اگر یک صفحه را با کاراکتر کارتونی جذابی نشان دهید یا رنگ های متفاوت برای اعداد مهم به کار ببرید از اثر «فن‌رستورف» برای تاثیرگذاری بیشتر استفاده کرده‌اید.